Таццяна Кулакевіч з’ехала ў Злучаныя Штаты больш за дзесяць гадоў таму. Не тое, каб у Амерыцы было мёдам намазана, проста хацелася нечага большага. А далей зацягнула-закруціла: бакалаўрэат, магістратура, дактарантура. Вось і дысертацыя ўжо напісаная, засталося толькі абараніць яе, і вяршыня акадэмічнай піраміды будзе скароная.

Таццяна Кулакевіч.

З Таццянай мы сустрэліся ў Мінску. Для яе час, праведзены на радзіме, — сапраўдны адпачынак. У ЗША расслабляцца няма калі — трэба працаваць.

Нарадзілася Таццяна ў Жабінцы на Берасцейшчыне. Скончыўшы са срэбным медалём мясцовую школу, пайшла ў педагагічны ўніверсітэт на гістарычны факультэт. Магла б атрымаць чырвоны дыплом, але не давучылася: пасля трэцяга курса з’ехала ў Нью-Джэрсі.

«НН»: Чаму з’ехалі?

ТК: Хацела атрымаць заходнюю адукацыю, мне гэта заўсёды было цікава. У мяне былі цудоўныя выкладчыкі! Яны дапамаглі паверыць, што я змагу здзейсніць тое, чаго хачу.

«НН»: Было важна, куды ехаць?

ТК: Была хваля. Усе мае паплечнікі ехалі ў ЗША, таму і я паехала.

«НН»: Страшна было?

ТК: Хацелася.

Цяпер азіраюся і думаю: як я ўсё гэта перажыла? Было не лёгка. Ніхто не дапамагаў, трэба было ўсяго дасягаць самой. Каб вучыцца, каб мець грошы на жытло, на ежу, мусіла працаваць.

«НН»: Як выжывалі?

ТК: Як усе: хто афіцыянтам працуе, хто посуд мые. Я пэўны час прыбірала дамы. Але ж я бачыла, што ў канцы гэтага тунэля ёсць святло.

«НН»: Як прайшло паступленне?

ТК: Я перанесла свае адзнакі, што атрымала ў Беларусі, у нью-джэрсійскі ўніверсітэт. Папраўдзе, мне не было розніцы, у які ўніверсітэт паступаць. Я проста хацела як мага хутчэй атрымаць бакалаўра, каб ісці далей.

Спачатку мне перанеслі адзнакі так, што выходзіла, нібыта я ў Беларусі скончыла ўсяго два гады навучання. Але я падумала, што два гады — мала. Папрасіла перагледзець яшчэ раз, потым — яшчэ. Урэшце мы прыйшлі да таго, што да дыплома мне заставалася правучыцца год і лета.

«НН»: Ці праўда, што ў Амерыцы адукацыя каштуе шалёныя грошы?

ТК:

Некаторыя амерыканцы да 40 гадоў выплачваюць крэдыт за навучанне. Я, напрыклад, брала на бакалаўрэат, але выплаціла амаль адразу пасля заканчэння. Крэдыт на навучанне там даюць усім. Падчас навучання і на працягу шасці месяцаў пасля ён беспрацэнтны, а потым пачынае налічвацца працэнт.

Універсітэты найбольш зарабляюць на магістратуры, бо найперш выдзяляюць грошы на бакалаўрэат і дактарантуру. Але можна знайсці фінансавую падтрымку на магістратуру самастойна. Напрыклад, у Нью-Ёркскім універсітэце, куды я паступіла на міжнародныя адносіны пасля бакалаўрэата, палова магістрантаў нічога не плацілі ўніверсітэту. Аднак пасля яны мусілі вярнуцца ў кампанію, якая фінансавала іх навучанне. І гэта не адзіная магчымасць.

З патрыярхам беларускай эміграцыі на Захадзе Вітаўтам Кіпелем і Лёляй Касоўскай, дачкой беларускага святара Мікалая Лапіцкага, які заснаваў беларускую царкву ў Саўт-Рыверы, Нью Джэрсі.

Дактарантам універсітэт дае фінансавую падтрымку вельмі часта. Тут галоўнае паступіць, бо нават калі ты першы год будзеш плаціць самастойна, на другі і наступныя напэўна знойдзецца фінансаванне.

«НН»: Вы пачыналі навучанне ў Беларусі, а заканчвалі — у Амерыцы. Адчулі розніцу ў падыходах, патрабаваннях?

ТК: Спецыфіка розная, але паўсюль свае плюсы. У Амерыцы ты сам выбіраеш, якія прадметы будзеш вывучаць, у які час. У Беларусі ў цябе ўжо ёсць вызначаны расклад. Я не кажу, што гэта горш ці лепш, гэта проста іншае.

У Беларусі, да прыкладу, у нас у семестры было дзесьці пяць іспытаў і дзесяць залікаў. У Амерыцы ты можаш узяць пяць прадметаў — «класаў», якія потым здаеш і ўсё, больш ніякіх залікаў ці экзаменаў. Я і мае знаёмыя бралі класаў па максімуме. У нас на бакалаўрэаце была нават акцыя для тых, хто браў шмат дысцыплін, — яшчэ адну давалі ў падарунак. Амерыканцы рэдка бяруць па шмат «класаў», для іх гэта цяжка. Ну а нам што? У нас вунь па 15 здаюць, што тут нейкія шэсць?

«НН»: Чаму ж амерыканцам цяжка, а беларусам — лёгка?

ТК: Нават не тое, што цяжка, проста яны да гэтага прызвычаіліся. У іх такая ж сістэма выбару класаў працуе і ў школах.

Зноў жа, некаторым хочацца пажыць студэнцкім жыццём. А я ж ужо ў Беларусі пажыла, я прыехала працаваць і дасягаць нечага.

Калі паступіла ў прэстыжны Нью-Ёркскі ўніверсітэт на магістратуру, з’явілася адчуванне гонару за сябе самую. Не кожны ідзе на гэта, у ЗША ўжо лічыцца дасягненнем, калі ты атрымаў бакалаўра.

Нью-Ёркскі ўніверсітэт, Таццяна стала магістрам.

«НН»: Цяжка было вучыцца?

ТК: Я б не сказала. Так, трэба было шмат чытаць, пісаць магістэрскую. Але хіба найскладаней было адшукаць практыку, якая была абавязковай для залічэння аднаго з класаў. Паколькі я вывучала міжнародныя адносіны, то магла пайсці ці ў ААН, ці ў іншую арганізацыю, звязаную з маім профілем. Мусіш і мусіш — села і стала шукаць, куды падацца. У выніку я пайшла ў Amnesty International і, дарэчы, пасля практыкі засталася там працаваць.

«НН»: З мовай не было цяжкасцяў?

ТК: З мовай — не было. Канечне, калі ехала першы раз, думала: ну, я ж усё ведаю, я ж вучыла. І вось як сёння памятаю. Сяджу са знаёмай, толькі прыехала, і яна па нейкім працоўным пытанні пакідае паведамленне. Кажа літаральна пару сказаў, штосьці кшталту: «Прабачце, не паспяваю прыйсці а трэцяй гадзіне. Буду а палове на чацвёртую». А я слухаю і сама сабе думаю: як жа яна так проста і так прыгожа сказала? Я ж вось усё ведаю, а так бы ні за што не сказала. А ўжо праз нейкі месяц гэта прыйшло.

Канферэнцыя ва Універсітэце Ратгерс.

«НН»: Потым вы пайшлі ў дактарантуру.

ТК: Так, паступіла ва Універсітэт Ратгерс у штаце Нью-Джэрсі. Мая спецыялізацыя — палітычныя дысцыпліны: параўнальная палітыка, міжнародныя адносіны і статыстычныя (лічбавыя) метады даследавання. Ужо амаль скончыла, напісала дысертацыю, чакаю апошнія праўкі і пачынаю шукаць працу, рыхтуюся да інтэрв’ю.

«НН»: Што гэта за інтэрв’ю?

ТК: Інтэрв’ю перад уладкаваннем на працу ва ўніверсітэт.

Амаль няма шанцаў, што ты застанешся працаваць ва ўніверсітэце, дзе атрымаў доктара. У Амерыцы гэта не прынята, там абменьваюцца спецыялістамі.

Інтэрв’ю прапаноўваюць некалькім кандыдатам. Звычайна яно доўжыцца цэлы дзень. Ты робіш прэзентацыю дысертацыі, распавядаеш, што хочаш і можаш выкладаць. Потым ідуць размовы са студэнтамі, з выкладчыкамі, што працуюць на факультэце, з дэпартаментам. Універсітэт павінен убачыць, што ты ім пасуеш. І не толькі як спецыяліст, але і як чалавек. Маральна я ўжо гатовая да гэтага.

Таццяна выкладае студэнтам.

«НН»: У выкладчыка вялікая свабода ў выкладанні?

ТК: Я цяпер выкладаю адзін клас, вяду ўводзіны ў палітычныя метады даследавання. Выкладаю гэтак жа, як і іншыя выкладчыкі, якія маюць поўную занятасць — гэта нармальная практыка.

На лекцыі могуць прыходзіць не толькі студэнты нашага факультэта, але і іншых, бо гэты клас абавязковы для многіх. Я распавядаю, як правесці даследаванне з выкарыстаннем статыстычных дадзеных. Паколькі гэта абавязковы клас, у яго ёсць пэўная структура. Тое, што ты ў любым выпадку павінен данесці да студэнтаў. Але я магу сама выбіраць, якую лекцыю калі паставіць, як яе падаць, якія даваць тэсты, як ацэньваць.

Ніхто не прыходзіць з праверкамі на заняткі, не глядзіць, як я вяду. Правяраецца гэта па-іншаму. Цябе ацэньваюць студэнты, якія пасля праходжання класа запаўняюць анкету, дзе пішуць, ці быў выкладчык падрыхтаваны, ці было цікава, што варта змяніць, што дадаць і іншае. Гэтыя адказы можа прагледзець кіраўнік бакалаўрэата, калі будзе вырашаць, даваць ці не даваць табе яшчэ адзін клас.

«НН»: Студэнты зацікаўленыя ў навучанні?

ТК: Калі прадмет падаецца цікава, будзе зацікаўленасць і ў студэнтаў. Яны яшчэ і іншым будуць рэкамендаваць браць канкрэтна гэты клас з гэтым выкладчыкам.

Як я выкладаю? Я нічога не чытаю з паперкі. У мяне ёсць слайды, я іх мяняю і размаўляю са студэнтамі. Бачу, хто на мяне глядзіць, хто не глядзіць. Памятаю ўсе імёны, ведаю, хто прыйшоў, а хто не прыйшоў. Наведвальнасць і актыўнасць складае працэнтаў 10 адзнакі. Калі-нікалі пускаю паперку, каб студэнты запісваліся. Залежыць, канечне, ад колькасці людзей. Я выкладала класы, на якія хадзіла 60 чалавек. Канечне, тут ужо я не магу запомніць усіх, памятаю палову. Калі ж у класе, напрыклад, 24 чалавекі або 35 чалавек, то, натуральна, ведаеш усіх.

«НН»: Чаму менавіта статыстычныя метады?

ТК: Аднойчы, яшчэ калі я толькі пачала цікавіцца адмысловымі праграмамі, адзін прафесар мне сказаў: «У цябе ёсць інтуіцыя, якая табе дазволіць самой гэта ўсё зразумець. Проста рабі». І я вырашыла, што буду рабіць.

Цяпер я выкладаю ўводзіны ў статыстычныя метады даследавання. Весці гэты клас даюць не кожнаму, паколькі лічыцца, што дысцыпліну цяжка засвоіць студэнтам. Шмат залежыць ад таго, як ты падаеш прадмет. Калі будзеш падаваць складана, студэнты нічога не зразумеюць, у іх не будзе жадання хадзіць, думаць. Трэба даваць проста, размаўляць, прыводзіць прыклады з жыцця. Напрыклад, на першых лекцыях я абавязкова расказваю студэнтам пра Беларусь.

«НН»: Што расказваеце?

ТК: Калі мы знаёмімся, і я расказваю, хто я, адкуль прыехала, пытаюся, ці ведаюць яны, дзе знаходзіцца Беларусь. Часам ведаюць, часам прыкладна ведаюць. Тады я расказваю пра краіну, з кім Беларусь мяжуе. Часам студэнты пытаюцца, колькі моў ведаю і ці размаўляю па-руску. Адказваю, што ведаю рускую, але ў нас ёсць свая мова.

Мая задача на першых занятках зацікавіць, бо студэнты пасля першай лекцыі маюць права адмовіцца ад класа, перайсці да іншага выкладчыка. Калі ж яны пасля першых заняткаў застаюцца, то пазней могуць адмовіцца, аднак згубяць грошы.

Яшчэ да дэнамінацыі я выкарыстоўвала ў прыкладах беларускую валюту. Каб студэнты зразумелі, што проста лічба не дае шмат інфармацыі, я паказвала ім тры мільёны беларускіх недэнамінаваных рублёў і 500 еўра. Яны мусілі вызначыць, што больш. Таму мае студэнты пра Беларусь дакладна ведаюць.

Аднойчы да мяне падышла дзяўчына і кажа: «Мае сябры параілі мне ўзяць ваш клас, калі я запыталася, ці браць метады, якія выкладае руская дзяўчына». Я асцярожна, прыязна патлумачыла ёй, што Расія — гэта не Беларусь. Студэнтка зразумела і папрасіла прабачэння.

«НН»: Ці прэстыжная прафесія выкладчыка ў ЗША?

ТК:

Прэстыжная. Асабліва, калі ты доктар і ў цябе поўная занятасць. Плюс ты можаш атрымаць статус tenure, статус недатыкальнасці, і тады цябе не змогуць выгнаць з працы. Ніхто. Ты прэтэндуеш на гэты статус, калі доўгі час з поўнай занятасцю працуеш у адным універсітэце.

Tenure лягчэй атрымаць у прасцейшых універсітэтах, чым, напрыклад, у Гарвардзе. Часам людзі, якія не атрымліваюць гэты статус, вымушаны шукаць працу ў іншым месцы.

Што цікава, прафесары са статусам tenure могуць арганізоўваць пратэсты ва ўніверсітэтах, каб памяняць нейкія рэчы, якія іх ці студэнтаў не задавальняюць.

«НН»: Колькі зарабляюць выкладчыкі ва ўніверсітэтах?

ТК: Чым даўжэй працуеш, тым больш атрымліваеш. Падымаюць заробак і калі ты становішся знакамітым, выбітным. Тады ўжо не ты шукаеш працу, а табе яе прапаноўваюць. Напрыклад, у нас у Нью-Ёркскім універсітэце аднаго прафесара «купіў» Прынстан. Лепшыя ўмовы, вышэйшы статус — і ён перайшоў туды. Натуральна, там зарабляюць добрыя грошы.

Некаторыя выкладчыкі маюць па 60 тысяч даляраў у год, іншыя — больш за 100 тысяч даляраў.

«НН»: Якія перавагі жыцця ў Амерыцы?

ТК: Гэта залежыць ад чалавека, кожны знойдзе сабе тое, што яму патрэбна. Мне і ў Беларусі падабаецца. Я за гэтыя пару тыдняў і на «Рок за баброў» з’ездзіла, і на «Рэлікт» схадзіла, і ў тэатр, і з маці бачылася, і з сябрамі сустракалася. Вакацыі ў мяне тут. А там у асноўным праца і дысертацыя. Ну і спартзала рэгулярна.

Што рознае? Можа, сярэдні амерыканец можа дазволіць сабе крыху больш, чым сярэдні беларус. Так, там акіян. Затое тут пах у парку нашмат лепшы, чым там. Але гэта розныя рэчы. Тут свая прыгажосць, там свая. Якую прыгажосць шукаеш, такую і знойдзеш. Там, як і тут, людзей, незадаволеных сваім жыццём, хапае. Я б не сказала, што там лепш, мне і тут падабаецца, таму я магу і дамоў вярнуцца. Гэта не праблема.

«НН»: Вы былі на сёлетнім З’ездзе беларусаў свету. Ці навяло вас гэта на нейкія роздумы, як трэба развівацца Беларусі?

ТК: Я згодная з тым, што трэба рабіць маленькія праекты самім і такім чынам нешта мяняць, а не спадзявацца на тое, што нехта нешта за цябе зробіць. Трэба брацца і рабіць. Прыемна было пачуць на з’ездзе беларускую мову ад прадстаўнікоў дыяспары розных краін, людзі не губляюць сваю самасвядомасць.

Натуральна, дыяспара адыгрывае важную ролю ў станаўленні краіны. І я ведаю, што кітайская дыяспара, напрыклад, падняла эканоміку Кітая. Калі б было больш магчымасцяў, наша беларуская дыяспара магла б рабіць і больш. Але маленькія крокі — гэта ўжо добра. Канечне, калі б палітыка была скіраваная на тое, каб заангажаваць дыяспару, як гэта робіцца, напрыклад, у Арменіі ці ў Індыі, было б прасцей. Беларускія мігранты хочуць мець кантакты з домам.

«НН»: Многія прагрэсіўныя адукаваныя беларусы крыўдзяцца, што іншыя прагрэсіўныя адукаваныя беларусы з’язджаюць за мяжу і не вяртаюцца. Як вы да гэтага ставіцеся?

ТК: Калі я з’язджала, маглі з’язджаць і іншыя. Гэта выбар кожнага. Не ўсе маюць магчымасць, жаданне ці псіхалагічную моц з’ехаць. Калі ў Беларусі, напрыклад, камусьці не хапае грошай, каб дзіця ўтрымліваць, а за мяжой ён зможа нарадзіць яшчэ дваіх і забяспечваць іх, то няхай едзе.

Я ведаю, што ёсць беларусы, якія зрабілі для краіны за мяжой больш, чым маглі б зрабіць у Беларусі, калі б засталіся дома. Кожнага чалавека трэба разглядаць асобна.

Калі выязджаеш, адчуваеш любоў да радзімы яшчэ больш. Людзі раптам пачынаюць размаўляць па-беларуску, даюць грошы на нейкія выданні і імкнуцца ўсяляк спрыяць развіццю краіны.

«НН»: Ёсць штосьці, чаго вам там не хапае?

ТК: Цяпер усяго хапае, праз інтэрнэт можна замовіць усё, што заўгодна.

Бацькоў хочацца бачыць часцей, пакуль гэта ў жыцці яшчэ ёсць. Але цяпер нашмат прасцей падтрымліваць адносіны. Калі я прыехала ў Амерыку першы раз, каб патэлефанаваць бацькам на некалькі хвілін мусіла купіць картку за пяць ці дзесяць даляраў. Цяпер жа я нават за скайп грошы не плачу. Можна бачыць маці кожны дзень. Яшчэ каб абняць яе можна было — і ўсё.

«НН»: Ці думаеце калі-небудзь вярнуцца?

ТК: Мяне ў Штатах асабліва нічога не трымае, калі што — сабрала чамаданы і прыехала. З’явіцца магчымасць нечага дасягнуць у іншым месцы, збяруся і паеду. Выкладаць у Беларусі было б ідэальным варыянтам, я была б рада падзяліцца сваім досведам. А як яно будзе…

«Дзякуй богу, у мяне пашпарт грамадзяніна Беларусі». Гісторыі людзей, якія з’ехалі вучыцца за мяжу і вярнуліся

Настасся Роўда, фота аўтара і з архіва героя